ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΡΥΜΟΤΟΜΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΚΩ ΤΟ 1928 ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΥΠΕΡΑΣΤΙΚΗ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ετικέτες

COS PRIMA DEL TERREMOTO DEL 1933, Isola di Coo, Η ΝΕΑ ΠΟΡΤΑ (YENI KAPU, ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΣ ΤΣΕΣΜΕΣ, ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΔΙΑΝΟΙΞΕΙΣ ΑΜΑΞΙΤΩΝ ΔΡΟΜΩΝ ΣΤΗΝ ΚΩ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΩ, ΠΟΥΖΟΥΚΤΑ ή DEBBA-HANE ΜΕ ΝΕΑ ΠΟΡΤΑ, ΠΡΟΣΕΙΣΜΙΚΗ ΚΩΣ, Ρυθμιστικό σχέδιο, ΥΠΕΡΑΣΤΙΚΗ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΩ, Ordinamento Fondiario 1929, Piano regolatore di Cos, PORTA NUOVA)

Η ΠΡΟΣΕΙΣΜΙΚΗ ΕΞΟΔΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ. Η ΝΕΑ ΠΟΡΤΑ (YENI KAPU, PORTA NUOVA)
Η προσεισμική Κως ήταν μια τυπική οθωμανική πόλη με στενούς δρόμους στους οποίους ήταν αδύνατον να κυκλοφορήσουν μηχανοκίνητα οχήματα. Οι δυτικές συνοικίες της πόλης ήταν Μουσουλμανικές, ενώ οι κεντρικές, οι ανατολικές και η τειχισμένη πόλη (χώρα) ήταν Χριστιανικές με μικρό αριθμό Εβραίων.
Η μοναδική έξοδος από την πόλη προς την ενδοχώρα ήταν η λεγόμενη Νέα Πόρτα (Yeni Kapu). Εκεί βρισκόταν η ακραία συνοικία της πόλης πριν αρχίσει η ύπαιθρος. Βρισκόταν περίπου εκεί που συγκλίνουν οι δρόμοι Γρηγορίου Ε΄, Βορείου Ηπείρου και Θεοκρίτου, σχεδόν απέναντι από το Ωδείο. Εκεί υπήρχε μια μουσουλμανική γειτονιά (μαχαλάς) με το ομώνυμο τζαμί, που γκρεμίστηκε το 1938, λόγω των ανασκαφών στη δυτική αρχαιολογική ζώνη. Βρισκόταν πολύ κοντά στο Νυμφαίον (Βεσπασιανή). Από κει άρχιζε ο δρόμος που ένωνε την πόλη με την ενδοχώρα. Στην αρχή του υπήρχε μια παράκαμψη που οδηγούσε στο Πλατάνι και το Ασκληπιείο, όπως και σήμερα.

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ
Μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 οι Ιταλοί νιώθουν σίγουροι στα Δωδεκάνησα και έτσι ξεκινούν τα μεγάλα έργα και οι διάφορες επεμβάσεις. Πρώτα έγινε η ακριβής αποτύπωση και η συστηματική χαρτογράφηση της πόλης και των περιχώρων της, η οποία ολοκληρώθηκε το 1927 (ευτυχώς πριν το σεισμό του 1933 και έτσι έχουμε ακριβή εικόνα της προσεισμικής πόλης). Το 1924 έγινε η εισαγωγή του θεσμού των Κτηματικών Βιβλίων και το 1929 θεσπίσθηκε ο Κτηματολογικός Κανονισμός (Ordinamento Fondiario).
Το 1928 θεσμοθετήθηκε το πρώτο ρυθμιστικό σχέδιο (Piano regolatore) της Πόλης της Κω (το επόμενο έγινε το 1934 μετά το σεισμό) για την επέκταση και εξυγίανση της πόλης, εξαιρουμένων των παλαιών συνοικιών της. Πρωταρχικό θέμα ήταν η διατήρηση της τειχισμένης πόλης και της εκτός των τειχών μουσουλμανικής συνοικίας Χαλουβαζιά. Εδώ υπάρχει μια πανελλαδική πρωτιά, η κήρυξη ιστορικού κέντρου της Κω είναι η πρώτη που έγινε στην Ελλάδα.
Το 1928 τα σημαντικότερα κτήρια είχαν αρχίσει ήδη και προχωρούσε η ανοικοδόμηση σε τρεις περιοχές της πόλης: 1) Στο παραλιακό μέτωπο: Κυβερνητικό Μέγαρο (Regenza), ο καθολικός ναός Agnus Dei, σημερινός Ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, με το πρεσβυτέριο, τα Δημοτικά Σχολεία, Αρρένων (Scuola maschile και Ginnasio), σημερινό 7ο Δημοτικό Σχολείο και Θηλέων (Scuola femminile), σημερινό Ιπποκράτειο Λύκειο, το ξενοδοχείο Gelsomino, η κατοικία του Δημάρχου (Casa del Podestà) και η Ιταλική Λέσχη (Circolo Savoia), σημερινό Ακταίον. 2) Στο λιμάνι: α) στο δυτικό βραχίονα, ο κεντρικός ηλεκτροπαραγωγός σταθμός (SIER) και το κτήριο της αλαταποθήκης, που το κουφάρι του γκρεμίστηκε και εκκαθαρίστηκε η περιοχή μετά το σεισμό του 2017. β) κεντρικά το Τεχνικό Γραφείο (Casa impiegati scapoli) και το Δημαρχείο (Podesteria). 3) Εκτός της περιτειχισμένης πόλης κατασκευάσθηκαν το κτήριο του Βακούφ και ο Στρατώνας Caserma Regina.
Τα μικρά λαϊκά σπίτια και τα άλλα με νεοκλασικά στοιχεία πνίγηκαν μέσα στα νέα κτήρια με εκλεκτικισμό και έντονη μνημειακότητα, που διέφεραν ριζικά από τα υπάρχοντα κτήρια και άλλαξαν εντελώς την εικόνα του νησιού, ιδίως για αυτούς που έρχονταν με πλοίο. Η αρχιτεκτονική και ο ορθολογικός πολεοδομικός σχεδιασμός βελτίωσαν τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων. Βέβαια δεν πρέπει να αγνοούνται και οι λόγοι και οι σκοποί που έγιναν. Η αρχιτεκτονική ήταν το μεγαλύτερο πολιτικό εργαλείο προβολής σ’ αυτό που ονομάστηκε πολιτική της πέτρας.

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΔΙΑΝΟΙΞΕΙΣ ΑΜΑΞΙΤΩΝ ΔΡΟΜΩΝ ΣΤΗΝ ΚΩ
Οι πρώτοι μεγάλοι αμαξιτοί δρόμοι κατασκευάστηκαν έξω από τον πολεοδομικό ιστό και ήταν η σημερινή οδός Γρηγορίου Ε΄ το 1926 για να ενώνει το ιταλικό στρατόπεδο-Καζέρμα με την ενδοχώρα και αργότερα η οδός Μεγάλου Αλεξάνδρου για να ενώνει το λιμάνι με τα χωριά.
Η προσεισμική πόλη τότε μετά βίας να είχε δύο τρεις ασφαλτοστρωμένους δρόμους, κυρίως γύρω από το λιμάνι. Έξω από την πόλη επί Τουρκοκρατίας οι δρόμοι που υπήρχαν ήταν κάτι στενά μονοπάτια που ίσα-ίσα χωρούσε να περάσει ένας φορτωμένος γάιδαρος. Αν ερχόταν και άλλος έπρεπε να σταματήσει για να περάσει. Η επικοινωνία της πόλης με τα χωριά ήταν μια μικρή περιπέτεια. Για την Κέφαλο κρατούσε μία ημέρα, αν όχι, τότε στο δρόμο της επιστροφής διανυκτέρευαν όπου έβρισκαν. Υπόλοιπο εκείνης της εποχής σήμερα είναι ο καινούργιος Τσεσμές και το Χάνι της Κω που κατασκευάστηκε γι’ αυτό τον σκοπό.
Ακόμη και μετά το Σεισμό, το μεγαλύτερο μέρος της επικοινωνίας γινόταν με τα ζώα. Επί Ιταλοκρατίας έγιναν οι πρώτοι δρόμοι. Οι ασφαλτοστρωμένοι όμως έγιναν μόνο μέσα στην πόλη. Από εκεί και μέχρι την Κέφαλο παρέμειναν χωματόδρομοι. Έτσι παρά τις βελτιώσεις, η επικοινωνία με την πόλη παρέμενε προβληματική. O Ιταλός ιστορικός Pietro Egidi το 1927 πρόφτασε την Κω πριν την κατασκευή του δρόμου Κω-Κεφάλου και αναφέρει ότι η επίσκεψη στα χωριά του νησιού είναι δύσκολη, διότι κάποιος ξένος είναι υποχρεωμένος να πάει με τα πόδια ή να βρει κάποιο άλογο. Μετά την κατασκευή των πρώτων αμαξιτών δρόμων άρχισε και η πρώτη υπεραστική συγκοινωνία στην Κω. Η πρώτης μόνιμη λεωφορειακή συγκοινωνία στο νησί άρχισε το 1928. Στην ελληνόφωνη έκδοση της ιταλικής κυβερνητικής εφημερίδας της Δωδεκανήσου «Messaggero di Rodi», δηλαδή ο «Αγγελιαφόρος της Ρόδου», της 10ης/12/1928, σε σχετικό άρθρο αναφέρει την έναρξη της συγκοινωνίας Κω-Κεφάλου. Ήταν η πρώτη τακτική συγκοινωνία, δύο φορές εβδομαδιαίως με την Κέφαλο και ενδιάμεσες στάσεις στο Ζη(μ)πάρι και την Αντιμάχεια. Πριν υπήρξαν κάποια μικρά ιδιωτικά λεωφορεία, που σποραδικά πήγαιναν στα χωριά, όταν ο καιρός ήταν καλός, γιατί όταν έβρεχε κάθιζαν στην λάσπη και ακινητοποιούνταν. Πριν το 1928 το ταχύτερο ζώο εξετέλει την διαδρομή Κως-Κέφαλος εντός επτά ωρών. Όταν λοιπόν ανακοινώθηκε ότι το λεωφορείο θα πήγαινε δύο φορές την εβδομάδα, οι Αντιμαχείτες και κυρίως οι Κεφαλιανοί χάρηκαν πολύ. Ήταν μια επανάσταση στις μετακινήσεις στο νησί.

ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΕΙΣΜΙΚΗ ΚΩ
Η περίοδος της Οθωμανοκρατίας στο νησί ήταν μια εποχή όπου τα πάντα είχαν εγκαταλειφθεί. Από τον 19ο αιώνα, μετά το Τανζιμάτ, το οθωμανικό κράτος οργανώνεται σε σύγχρονο επίπεδο. Οι νέες εκσυγχρονιστικές ρυθμίσεις και τα μέτρα που πάρθηκαν επηρέασαν πολλά πεδία της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής. Το ιδιοκτησιακό καθεστώς επί Οθωμανοκρατίας στηριζόταν στο τιμαριωτικό σύστημα. Οι γαίες της Αυτοκρατορίας (εκτός κάποιων εξαιρέσεων) ανήκαν στο Σουλτάνο. Οι πρόσοδοι (και όχι η κυριότητα) παραχωρούνταν στο Σπαχή (Sipahi) με αντάλλαγμα την εκπλήρωση στρατιωτικών υποχρεώσεων σε καιρό πολέμου. Η παραχώρηση ήταν ανακλητή και δε μεταβιβαζόταν απευθείας στους άρρενες απογόνους.
Το 1858, με την έκδοση του νέου αγροτικού νόμου, δημιουργήθηκαν τα οθωμανικά κτηματολόγια (πρόδρομος των σύγχρονων κτηματολογίων) σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία με σκοπό την ακριβή αποτύπωση των γαιοκτητικών σχέσεων και τη χορήγηση τίτλων ιδιοκτησίας (tapu) στους δικαιούχους.
Η προσεισμική Κως παρέμενε μια πόλη της Ανατολής, κλεισμένη στο μεσαιωνικό τείχος στο μεγαλύτερο μέρος της. Οι παρεμβάσεις των Οθωμανών ήταν να γκρεμίσουν το θαλάσσιο τμήμα του τείχους και να μετατρέψουν σε δρόμο την τάφρο Χαντάκα-Οδός Ιπποκράτους. Όμως οι νέες υγειονομικές και κυκλοφορικές συνθήκες δύσκολα εφαρμόζονταν.
Από εκείνη την εποχή, εκτός της λεγόμενης Παλιάς Πόλης, μπορούμε και σήμερα να βρούμε σημεία (κτήρια και δρόμους) που έμειναν ακέραιοι, όπως τον 19ο αιώνα, ίσως και παλαιότερα. Δύο απ’ αυτά είναι: α) Το εναπομείναν τμήμα του δρόμου που ένωνε την οθωμανική συνοικία του λιμανιού Πουζουκτά ή Debba-Hane με τη Νέα Πόρτα και β) Ο καινούργιος τσεσμές.

Α) ΤΜΗΜΑ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ ΠΟΥΖΟΥΚΤΑ ή DEBBA-HANE ΜΕ ΝΕΑ ΠΟΡΤΑ
Ήταν ένας από τους δύο βασικούς δρόμους που ένωνε τις μουσουλμανικές συνοικίες. Ξεκινούσε από το λιμάνι, περνούσε τον αρχαιολογικό χώρο, κατευθυνόταν προς τα ΝΔ στις σημερινές οδούς Κρεκούκια, Οσίου Χριστουδούλου και Αποστόλου Παύλου, διατρέχοντας την Πλατεία Εθνάρχου Μακαρίου, έφθανε στην Πλατεία Διαγόρα και ενωνόταν με την οδό Απελλού και κατέληγαν μαζί στη συνοικία «Καινούρια Πόρτα». Ο δρόμος αυτός περνούσε από τα τέσσερα Τζαμιά: α) Τζαμί του λιμανιού Debba-Hane (κατεδαφίσθηκε μετά το σεισμό του 1933). β) Τζαμί Αττίκ. 3) Το παλιό Τζαμί (έχει κατεδαφισθεί υπάρχει μόνο ο μιναρές). 4) Νέο Τζαμί της καινούργιας πόρτας (έχει κατεδαφισθεί). Ενώ τα Χαλουβαζιά σώθηκαν στο μεγαλύτερο τμήμα τους, τα Πουζουκτά και όλη η συνοικία ως την Καινούργια Πόρτα καταστράφηκαν από το σεισμό εκτός ελαχίστων τμημάτων του.

Β) Ο ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΣ ΤΣΕΣΜΕΣ. ΜΙΑ ΞΕΧΑΣΜΕΝΗ «ΣΤΑΣΗ» ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΟΚΡΑΤΙΑΣ
Την περίοδο της Οθωμανοκρατίας σε περιοχές που υπήρχε τρεχούμενο νερό κατασκευάστηκαν κρήνες (τσεσμέδες) καλυμμένες σε μονόχωρο δωμάτιο για να σταματούν οι άνθρωποι και τα ζώα να πιούν και να ξαποστάσουν και να προφυλάσσονται από τα στοιχεία της φύσης. Από εκείνη την εποχή παραμένει ο λεγόμενος καινούργιος Τσεσμές ή Τσεσιμές (τουρκικά Yeniçeşme), δηλαδή η καινούργια βρύση που έδωσε την ονομασία της στην περιοχή. Είναι ένα μνημείο από τον 19ο αιώνα. Ήταν μία στάση της εποχής της που διέθετε τρεχούμενο νερό για να ξαποστάσουν άνθρωποι και ζώα στην πολύωρη διαδρομή τους προς τα χωριά της Κω. Χρησιμοποιούνταν τουλάχιστον έως την δεκαετία του 1960. Παραμένει σήμερα αριστερά του δρόμου προς το Ζηπάρι, λίγο πριν το Lidl. Το επίπεδο του δρόμου έχει ανέλθει και το μονόχωρο κτήριο φαίνεται να έχει βυθιστεί και καλυφθεί σε ένα μέρος του. Ανατολικά διακρίνεται παράθυρο ή είσοδος με αψίδα. Η κυρία είσοδός της κοιτάζει βόρεια με εμφανείς φθορές του χρόνου και κατάρρευση τμημάτων της.
Όπως αναφέρει και ο Ι. Ζαρράφτης:
Δ’. Οδοί προς τα’ Ασφενδιού περιφέρεια αυτού, ποταμοί, πεδιάς και λίμνη.
«Η άγουσα κεντρική οδός από της Χώρας προς τα χωρία, αφού μετά 3 τέταρτα της ώρας φθάσ’ εις τινά θέσιν λεγομένην Καινούργιον Τσεσιμέν, ανέρχεται εις κλάδος αυτής Ν.Δ. ός φθάνει παρά τον ποταμόν Μεσσαριάς στρέφων μεν προς τ’ άνω παροχθίως σχεδόν φθάνει μετά μίαν ώραν εις τους Χαϊχούτες, ακολουθών δε δυτικώτερον διέρχεται τον ποταμόν Μεσσαριάς, και ανέρχεται εις το κεντρικώτερον Ασφενδιού».
Δεν γνωρίζω κάποιο άλλο παρόμοιο στην Κω στον δρόμο Κω-Κεφάλου κατάλοιπο της κυκλοφορίας με τα ζώα πριν την άφιξη των μηχανών στο νησί.
Οπωσδήποτε υπάρχουν αρκετά σημεία του 18ου και 19ου αιώνα εμφανή σήμερα εκτός των τζαμιών και το υδραγωγείο όμως τα παραπάνω είναι τα λιγότερο γνωστά.

ΠΗΓΕΣ
Αναγνωστίδου Ευθυμία, Η αστική ανάπτυξη της πόλης της Κω κατά την περίοδο της Ιταλοκρατίας (1912-1943). Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Γεωγραφίας, Μυτιλήνη 2011.
Carta dell’ isola di Coo, Istituto Geografico Militare, 1925. Οι χάρτες σχεδιάσθηκαν από τον Ιταλό χαρτογράφο, λοχαγό Brigidi και το διευθυντή του τμήματος, Piacentini. Το 1939 έγιναν μερικές αναγνωρίσεις από τον τοπογράφο Allegretti. Το σύνολο της χαρτογράφησης αποτελείται από 5 τμήματα (φύλλα): Το F°2. IV.S.E. ASFENDIU. Ασφενδιού. Περιλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα από την περιοχή Ασφενδιού, το μεγαλύτερο τμήμα της περιοχής Πυλί, ένα μικρό κομμάτι από το ανατολικό τμήμα της περιοχής Αντιμάχειας και το δυτικό τμήμα της περιοχής του Δήμου Κω.
Egidi Pietro, Coo, la Capri dell’ Egeo, in “Le vie d’Italia” del Touring Club Italiano, 1, 1927, pp. 7-22.
Ιωάννου Κώστας-Κογιόπουλος Κώστας, Σελίδες από την ιστορία της Εκπαίδευσης στην Κω την περίοδο της κατοχής (Οθωμανοκρατία-Ιταλοκρατία), Κως 2016
Κογιόπουλος Κώστας, Η Κως της εργασίας. Επαγγέλματα-βιομηχανία-παράγωγη, Έκδοση Εμπορικού Συλλόγου Κω «Ο Ερμής», 2010.
Κογιόπουλος Κώστας, Κως 1912-1947. Από την κατοχή στην ενσωμάτωση. Δίτομο έργο, έκδοσης Δημοτικού Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Βρεφονηπιακών Σταθμών Δήμου Κω, 2011.
Κογιόπουλος Κώστας, Η επίσκεψη του Joseph Francois Michaud στην Κω το 1831, ΤΑ ΚΩΑΚΑ, τόμος ΙΓ΄ 2015, σσ. 201-226.
La pianta IGM di Kos del 1926: dati per la topografia antica, Monica Livadiotti, Thiasos 5.2, Convegni 2016, pp. 63-89.
Messaggero di Rodi της 10ης/12/1928
Παπαευτυχίου Κ. Ιουλία, Συμβολή στη μελέτη της Ιταλικής αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου στην πόλη της Κω. Διδακτορική διατριβή, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων-Μηχανικών, Αθήνα 2012.
Ζαρράφτης Ι., Κώια, ήτοι επτά τεύχη περιγράφοντα τα της Κω μετά του χάρτου αυτής, Εν Κω 1921. σ.
Προσωπικό Αρχείο.
Touring Club. Kos. Piano Regolatore del 1928: a tratteggio le vie di nuova progettazione (da Bertarelli 1929, p. 152).
Τσιρπανλής Ν. Ζαχαρίας, Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα 1912-1943, Αλλοτρίωση του ανθρώπου και του περιβάλλοντος, Ρόδος 1998.
Χατζηβασιλείου Σ. Βασίλης, Ιστορία της νήσου Κω, Αρχαία-Μεσαιωνική-Νεώτερη, Έκδοση Δήμου Κω, Αθήνα 1990.
University of Texas Libraries. Dodecanese Islands 1:25,000.
Series M801, U.S. Army Map Service, 1943. Χάρτης Ασφενδιού.